Nederland Waterland

Kopje onder in de Betuwe

Tekst en foto’s: Merlijn Spenkelink ’Denkend aan Holland zie ik brede rivieren traag door oneindig laagland gaan.’ Deze zin van de Hendrik Marsman, de bekende Nederlandse dichter, bleef maar door m’n hoofd galmen. Een betere beschrijving van Nederland is er misschien niet. Terwijl ik dit denk fiets ik samen met m’n lockdown-fietsbuddy Sjoerd in de Betuwe, een streek precies tussen de Rijn en de Waal. Een plek waar water en laagland met elkaar vervlochten zijn, maar tegelijkertijd scherp gescheiden worden door een schijnbare oneindigheid aan prachtig kronkelende dijken. Als het dan ook nog eens hoogwater is wordt deze tegenstelling bijzonder goed zichtbaar. Hoogwater is een bijzonder fenomeen. De bijna onmeetbare krachten van de natuur zijn plots met het blote oog waarneembaar; bomen verdwijnen geheel onder water, rivieren worden soms wel drie keer zo breed, en het water kolkt als nooit tevoren. De prachtige vergezichten die met dit fenomeen gepaard gaan werken als een magneet op mensen, en toegegeven, ook op wielrenners. De dijken, die plots direct aan de rivier grenzen, vormen sowieso al fantastische wegen om te fietsen, maar nu voel je je toerist in eigen land. Des te meer reden om tijdens een van de eerste mooie lentedagen op de fiets te stappen en te genieten van de prachtige omgeving.

Rivierenland

Qua ligging is Arnhem misschien wel een van de beste steden om te wonen als wielrenner. In het noorden heb je de prachtige uitgestrekte natuur en de heuvels van de Veluwe. Iets naar het oosten en je zit al in de Achterhoek, en ook de heuvels bij het Rijk van Nijmegen zijn binnen bereik. En dan is er natuurlijk nog het minstens zo mooie Rivierenland, waar de Rijn, Waal en Maas als een soort driekoppige slang het Nederlandse landschap doorkruisen. Vandaag gaat de route hier dwars doorheen. Vanuit Arnhem fietsen we de Nelson Mandelabrug over, waar we de eerste ontmoeting hebben met de hoge waterstand. Eenmaal de brug over zitten we vrij snel op de dijk richting het westen terwijl rechts van ons de prachtige uiterwaarden van Meinerswijk volledig ondergelopen zijn, alleen de oude brug steekt er nog bovenuit. Al vrij snel doemt er in de verte een bijzonder bouwwerk op; de stuwen van Driel. Wie ze nog niet eerder heeft gezien zal zich even in een Star Wars-film wanen. Het stuwcomplex oogt bijna buitenaards en heeft zo in het water een bijna surrealistische setting. De naast dit stuwcomplex gelegen dijken kennen overigens een lange geschiedenis. Zo was er ooit in Meinerswijk een oud Romeins castellum ter verdediging van de Romeinse grens en zijn er meerdere plekken waar wachttorens stonden. Ook de nasleep van de vele oorlogen is goed zichtbaar via de vele oude bunkers en monumenten. Ondertussen rijden we al geruime tijd langs de Rijn verder de Betuwe in. We zien steeds meer ondergelopen weggetjes richting waterige weilanden of boerderijen die eenzaam boven het water uitsteken. Aan de andere kant doemen steeds meer fruitkwekerijen op; de vruchtbare grond die hier tussen de rivieren ligt is perfect voor het verbouwen van voedsel en in de Betuwe hebben ze dat aangegrepen om massaal fruit te verbouwen. Waar je in de zomer nog wel eens een appeltje kan plukken tegen een hongerklop, liggen de kwekerijen er nu kaal en verlaten bij. De symmetrie van de ellenlange rijen bomen komt zo nog meer tot z’n recht en schept een bijzonder beeld, met aan de andere kant van de dijk het kabbelende water.

16,68 meter boven NAP

Via Kesteren en IJzendoorn komen we uit bij de Waal. Vergeleken met de Rijn stroomt er qua volume ruim twee keer zoveel water door deze rivier en dat is te zien; waar de Waal altijd al groot was, is deze nu kolossaal. De geciteerde zin van Hendrik Marsman lijkt het landschap hier perfect te omschrijven. Terwijl we langs de dijk richting Ochten rijden valt mijn oog op een bordje bovenop een waterstandpaal met de datum 1-2-1995. Een bijzondere datum in de Betuwe. Het was op deze dag dat in Ochten en Echteld het water steeg tot 16,68 meter boven NAP, waardoor de dijk bijna doorbrak en tienduizenden mensen hun huis halsoverkop moesten verlaten. Met hulp van onder andere het leger werd de dijk provisorisch verstevigd, wat gelukkig voldoende was om het water buiten te houden. Drie dagen later, op vier februari, was het water genoeg gezakt om iedereen weer veilig huiswaarts te kunnen laten keren. Over de schijnbaar oneindig doorslingerende Waalbandijk rijden we met de wind in de rug snel richting Nijmegen. Het asfalt is op alle dijken meer dan in orde en rolt lekker, en op een doordeweekse dag zijn de wegen ook heerlijk rustig. Al verandert dit al snel als we dichter bij Nijmegen komen, de hoge waterstand trekt natuurlijk veel mensen die op de dijk toch graag een kijkje komen nemen. De volgelopen uiterwaarden en snelstromende Waal met op de achtergrond de skyline van Nijmegen, met de zo herkenbare Waalbrug, is natuurlijk ook een prachtig uitzicht.

Nat pak?

Vlak voorbij de Waalbrug stuiten we op een bijzonder tafereel. Het hoge water creëert een soort continue golf via een dijk die vlak onder het snelstromende water ligt. Een stuk of tien kajakkers maken dankbaar gebruik van deze stroomversnelling, en op de dijk kijken tientallen mensen naar dit spectaculaire schouwspel. Een perfect moment om ook even af te stappen, een hapje te eten en te genieten van het uitzicht. Na onze energiereserves te hebben bijgevuld rijden we verder richting het meest westelijke puntje van de Betuwe, Fort Pannerden. Dit oude fort ligt precies op de plek waar de Waal opsplitst vanuit de Rijn. Het oorspronkelijke plan is om gewoon over de Waaldijk te gaan, maar als we bij de splitsing richting de Bemmelse Waard komen kunnen we het niet laten om hier naar beneden te gaan. Dat is wel een gokje. Bij hoogwater komen de paden hier soms onder water te staan, aangezien het voor een groot deel een stuk lager ligt dan de dijk. Maar we lijken geluk te hebben en een nat pak te ontlopen! De Defensiedijk, een kleine dijk die tijdens de Koude Oorlog is aangelegd voor de IJssellinie, is nog net niet ondergelopen. Het water van de Waal stroomt nu vlak langs ons, terwijl er verderop nog net koppen van gesnoeide knotwilgen boven het water uitsteken. Wederom een bijzonder gezicht.

Bijzondere verhalen

Een paar kilometer later draaien we droog de Waaldijk op. Terwijl de zon steeds meer doorkomt vliegen we met de wind in de rug verder, en voor we er erg in hebben zijn we bij Fort Pannerden. Dit bouwwerk, tegenwoordig een rijksmonument, is rond 1870 gebouwd om te voorkomen dat een vijandelijk leger via de Waal kon optrekken richting het westen. Maar door de industriële revolutie en de snelle ontwikkeling van nieuw wapentuig bleek het ontwerp al vrij snel achterhaald. Desondanks zit er best wat geschiedenis aan vast, en is het fort in 2000 zelfs gekraakt en door de krakers destijds helemaal opgeknapt. Normaal gesproken kan je hier heerlijk op het terras zitten met een kopje koffie, stukje taart of een pannenkoek, maar ook hier gooit de lockdown roet in het eten. Na Fort Pannerden gaat de route over de Rijndijk weer richting Arnhem. Ondanks dat je het niet direct ziet is dit een stuk van de dijk met veel geschiedenis. Hier zijn in de loop der jaren flink wat grote en kleine dijkdoorbraken geweest. Rondom Huissen is dit op meerdere plekken nog duidelijk zichtbaar aan de hand van wielen; relatief kleine, bijna perfect ronde plassen die vlak naast de dijk liggen en vaak nog verraderlijk diep zijn, gevormd door draaikolken bij een dijkdoorbraak. Ze liggen zowel aan de binnen- als de buitenkant van de dijk en er zijn vaak ook nog eens bijzondere verhalen of legendes aan gekoppeld. Zo is er de Diepe Bloem in Huissen, een eeuwenoud wiel waar al in de vijftiende eeuw over werd gesproken. In de schemering zou hier soms vaag klokkenspel uit de diepte te horen zijn, afkomstig van een kerk die ooit verzwolgen is bij een dijkdoorbraak. Eenmaal terug in Arnhem mogen we nog een keertje de Rijn over; een laatste blik op de onmeetbare hoeveelheid water die door ogenschijnlijk simpele dijkjes tegen wordt gehouden. Nederland in optima forma.

Hoogwater

Hoogwater is een jaarlijks terugkerend fenomeen in de Nederlandse rivierstelsels, waarbij de waterstand flink kan rijzen en de rivieren ver buiten hun oevers treden. Daar hebben we natuurlijk de beroemde Nederlandse dijken als wapen tegen, alsook veel uiterwaarden en overloopgebieden, waar het water eventueel naar kan uitwijken. De reden dat de waterstand in de winter of lente nogal eens omhoog schiet heeft vooral te maken met hevige neerslag of het smeltwater verder stroomopwaarts. Dit is natuurlijk niet elk jaar hetzelfde, soms stijgt het niveau ook meerdere keren in een jaar.

Komoot

Nog geen lid van Komoot? Opgeven is heel eenvoudig:

---

Deze route staat in het laatst gepubliceerde magazine: Wielrenblad #1 2021. Deze kun je bestellen in de Soul Webshop. Ook is het blad beschikbaar in de Soul Kiosk App. Wil je voortaan geen nummer van je favoriete magazine meer missen? Word dan snel abonnee van Wielrenblad!