De rit van een leven

Denk eens terug aan de keren dat jou grote rampspoed overkwam? Dat zal vast niet boven de tien keer uitkomen. Dat je dit leest wil alvast zeggen dat geen enkel gevaar van buiten en binnen jou helemaal klein heeft gekregen. Misschien is dit een mooi moment om stil te staan bij het feit dat jij daar heel weinig invloed op hebt gehad. Ja echt, je overschat jezelf. Met ‘jezelf’ bedoel ik die persoon in je hoofd die jij ‘ik’ noemt. De stem van je geweten. Het centrum dat jij als jezelf ervaart.

Tekst: Marcelino lopez / Foto: Michiel Rotgans

Je hartslag, ademhaling, temperatuurhuishouding en voedselvertering worden alvast allemaal buiten jouw bewuste ‘ik’ om geregeld. Net als slapen, wakker worden en… eigenlijk alle acties die daarna komen. Koffie zetten, douchen, tandenpoetsen, ontbijt maken, fietsen naar je werk, andere weggebruikers vermijden. Het zijn allemaal automatismen. Behalve dat je af en toe beslist of je iets wel of niet zult doen, gebeurt het merendeel van je gedrag reflexmatig en onbewust. Je kunt bijvoorbeeld de letters op deze pagina probleemloos ontcijferen, maar hoe je dat precies doet is voor jou een mysterie. Jij bent je verder totaal niet bewust van de elektrochemische activiteit in je brein om dat nu te kunnen. Ook die ingewikkelde manoeuvres die je uithaalt op je mountainbike obstakels nemen, scherpe bochten insturen, een gevaarlijke afdaling controleren zijn op de ketel beschouwd onbewuste mechanismen. Je doet het allemaal zonder dat je precies weet hoe je het doet. Het gebeurt allemaal buiten je rationele denken om.

Laten we daarom, passend bij het thema ‘trots’, nu eens de volgende confronterende vraag stellen: ben jij uiteindelijk geworden wie je bent puur door je eigen verdiensten? Kun je terecht trots zijn op wat je door eigen toedoen hebt bereikt of juist niet omdat je niks van je dromen terecht hebt gebracht?

Hmm, eens zien. Je koos alvast niet waar, wanneer en hoe je geboren werd. Geslacht, genen, taal, cultuur, kleur ogen, eerste kleuterklasje, hersenen, temperament, talent, lengte van je neus. Niet jouw keuze, wel? Het huis waar je opgroeide, de school waar je naartoe werd gestuurd, de vriendjes en vriendinnetjes waarmee je werd opgezadeld, de eerste hobby’s en interesses waarvan anderen dachten dat ze ‘goed’ voor je waren, de manier waarop anderen op je reageerden, het zelfbeeld dat daaruit ontstond. Vanuit jouw perspectief gebeurde het gewoon. En je had het maar te accepteren.

Laten we het iets lastiger maken. Je verlangens en angsten, koos je daarvoor? Je neiging om te blozen, je eerste verliefdheid, je weerstand tegen spruitjes, je liefde voor de mountainbike: zelf gekozen? Daar heb je toch wel echt invloed op gehad? Denk er rustig over na. Kun jij écht verklaren waarom je – pak ‘m beet – liever op een crossfietsje door de bossen reed dan dat je met een hengel aan de slootkant zat? Met wie je ook praatte, hoeveel je er ook over nadacht, je deed uiteindelijk gewoon elke keer datgene wat het meest voor de hand liggend voelde. Zonder dat je helemaal precies wist waarom. De ene studie trok je toch net wat meer dan die andere. Je was uiteindelijk toch liever alleen dan met die ene partner. Je ging meestal liever naar het café dan naar de sportschool of de collegezaal. Daar had je achteraf misschien eventjes spijt van toen je zag hoe een ijverige studiegenoot een topbaan kreeg. Maar dat gevoel ging voorbij op het moment dat je je nieuwe partner in jouw stamcafé ontmoette,  enzovoorts…

Waarschijnlijk ervaar je het niet zo, maar jouw zogenaamde vrije wil is een illusie. Zelfs je eigen beslissingen overkomen je. Geloof je het niet? In de jaren zeventig deed neuroloog Benjamin Libet een nogal verbazingwekkende ontdekking. Libet vroeg mensen een simpele keuze te maken: druk op de linker- of rechterknop, wat jij maar wilt. Met vrij simpele EEG-hersenapparatuur (een soort badmutsje met elektroden dat potentiaalverschillen in de hersenen in kaart brengt) kon hij een halve seconde eerder voorspellen wat zijn proefpersoon zou doen voordat deze het zelf wist. Wat de proefpersoon ook deed, via de aangesloten EEG wist Libet het eerder dan de proefpersoon zelf kon aangeven. Dit is nogal een harde klap in het gezicht van de voorvechter van de vrije wil. De klappen werden harder. Met moderne breinscanners (fMRI) weten onderzoekers inmiddels vijf tot tien seconden eerder wat hun proefpersonen zullen besluiten, voordat deze het zelf weten. Deze experimenten zijn keer op keer herhaald. Hoe geavanceerder de apparatuur hoe duidelijker het wordt dat de hersenen al besloten hebben wat jij gaat doen voordat jij het zelf beseft. Pas op het moment dat jij je die impuls gewaar wordt, denk je er iets bij als: ‘Weet je wat? Ik ga een stukje fietsen.’

Maar goed, eigenlijk zouden de resultaten van Libet & co ons niet zo moeten verbazen. Je hebt die breinscanners niet nodig om te zien dat vrije wil een illusie is. Puur door introspectie kan dat ook. Jij weet namelijk net zo min wat je over tien seconden zult denken als over tien jaar. Het is even mysterieus. Wist jij bijvoorbeeld dat je nu zou nadenken over een pingpongende man met een rode pruik, een wit geschminkt gezicht en een rode neus? Neen. En het volgende moment denk je misschien na over je afspraak morgen, de volgende maaltijd, een kop koffie? Je weet het pas achteraf. Jij bent niet de auteur van je gedachten, je bent de lezer.

Gedachten, gevoelens, impulsen en verlangens komen (onophoudelijk) voort uit oorzaken en redenen waar je je niet bewust van bent. Je merkt de veranderingen in je bewustzijn wel op, maar hebt er – net als de geluiden die je nu hoort – niet zelf voor gekozen. En dat geldt uiteindelijk ook voor je wilskracht en verlangen om jouw impulsen te weerstaan. De ene keer kun je dat dikmakende toetje wel afslaan, een andere keer niet. De wilskracht hebben om iets te weerstaan is iets anders dan vrije wil hebben.

Ik heb mezelf vaak genoeg een onbenul gevonden omdat ik dacht dat ik op dát punt in mijn leven meer bereikt zou moeten hebben. Inmiddels heb ik onnoemelijk veel kansen op werk- en liefdesgebied laten schieten of verpest. Er zijn genoeg situaties waarvan ik spijt heb gehad. Toch moet ik erkennen dat ik met de kennis, mogelijkheden en verlangens van destijds, mijn leven precies over zou hebben gedaan. Het idee dat je iets anders had kunnen doen op een bepaald punt in je verleden is een illusie. Het hele universum – inclusief de toestand van je hersenen – had dan anders moeten zijn.

Het klinkt confronterend, maar jij hebt hierom net zomin gekozen te zijn wie je bent als de Dalai Lama, je buurman of seriemoordenaar Jeffrey Dahmer. In de woorden van neuropsycholoog Sam Harris: ‘Als ik atoom voor atoom Dahmer zou zijn geweest, dan was er niks in mij dat zou kunnen beslissen iemand anders te zijn. Hoe vreselijk het gedrag van laatstgenoemde ook is, jij en ik zouden in zijn situatie – met zijn lichaam, achtergrond en hersenstaat – precies hetzelfde hebben gedaan.’ Jij hebt hopelijk meer mazzel met jouw levenslot dan hij en zijn slachtoffers.

Oeps, zei ik levenslot. Voor je me nu wegzet als een deterministische fatalist die de mens ziet als een passieve marionet van willekeur en toeval… het feit dat er geen vrije wil is, betekent niet dat je je leven niet kunt sturen. Als jij – om een of ander duistere reden – volgend jaar de Shimano Epic Enduro wilt uitrijden dan zul je daar voor moeten oefenen. Of het je uiteindelijk zal lukken, kun je nooit helemaal voorspellen. Wilskracht en doorzettingsvermogen kun je best trainen. En als het je lukt dan mag je daar achteraf best trots op zijn. Toch is dankbaarheid hier misschien passender en een stuk realistischer dan trots. Er moeten voorafgaand en tijdens de grote dag ongelooflijk veel dingen goed gaan – je moet niet je been breken, de wekker moet afgaan, het ontbijt moet goed vallen, de wedstrijd moet doorgaan, je fiets moet het niet begeven, je moet niet aangevallen worden door een beer. Jouw eigen verdienste is altijd beperkt. Het hele universum moet meehelpen.

Voor het volledige artikel bestel je hem via onze webshop. Wil je nou altijd de leukste artikelen of meest uitdagende trails vijf keer per jaar op de deurmat krijgen? Neem dan een abonnement op Up/Down. Of download het magazine online via onze Soul Kiosk App.